Empathie, wanneer dat het meest nodig is

In deze turbulente en onzekere tijden is empathie – het beschouwen van een situatie vanuit het standpunt van een ander – een essentiële voorwaarde voor wederzijds begrip. Voor degenen die werken op het terrein van Interculturele Communicatie en Diversiteit en Inclusie (D&I) is het interessant te kijken hoe empathie te ontwikkelen is. Want, zoals uit neuroscience en cognitieve psychologie blijkt; empathie is een complex fenomeen. Het kan automatisch opwellen en ons helpen het perspectief van een ander te begrijpen, maar empathie ontstaat niet per definitie automatisch.

Laten we eerst met het positieve beginnen

We kennen allemaal onze automatische invoelende reacties voor mensen die kwetsbaar zijn, denk bijvoorbeeld aan een pasgeboren baby, een blinde die een drukke straat probeert over te steken, of iemand die net een dierbare heeft verloren. We leven gemakkelijk met hen mee, reiken hen de hand en proberen zorg te bieden. Cognitief psycholoog Jamil Zaki (2014) onderzocht de motieven die leiden tot empathische reacties en vond drie drijvende krachten. In het algemeen wordt empathie gezien als een positieve eigenschap en empathisch zijn geeft ons dus een goed gevoel. Daarnaast kan het persoonlijk of sociaal wenselijk zijn; het past bij jouw waarden of die van je gemeenschap. En zelfs als het wat extra inspanning vergt of emotioneel pijnlijk is om een ander de hand te reiken, versterkt empathisch zijn ook de banden tussen mensen. Kortom: mensen hebben unieke capaciteiten om zich in te leven in elkaar en om samenleven en samenwerken de moeite waard te maken.

Empathie is afhankelijk van de context

Empathie kan een automatische reflex zijn, maar dat is het lang niet altijd. Empathie is ook sterk afhankelijk van de context.

Zoals er drie drijvende krachten zijn die empathie aanmoedigen, zijn er ook drie patronen in ons motivatiesysteem die maken dat we empathie vermijden. Dat gebeurt wanneer we ons ongemakkelijk bij de situatie voelen. Bijvoorbeeld wanneer we niet kunnen omgaan met (het zien van) pijn en we liever wegkijken; of – erger nog – wanneer we het lijden van de ander zelfs bagatelliseren. Als mens hebben we ook de neiging om empathie te vermijden als het onze plannen in de weg staat of om dingen gedaan te krijgen; het is gewoon te kostbaar of tijdrovend. We willen deze kosten-baten berekening misschien niet toegeven, maar herkennen we dat niet allemaal? Tenslotte kan empathie belemmerd worden door een gebrek aan verbondenheid, als we ons niet solidair voelen met anderen. Al deze reacties, om empathie te benaderen of te vermijden, gebeuren in een fractie van een seconde. Het is een subtiel systeem dat voornamelijk geleid wordt door de intuïtieve geest die ter plekke reageert met empathie… of met vermijding.

Diep verankerd onderscheid tussen wij en zij

Wat ik opvallend vind in het onderzoek naar empathie is dat ‘wij-zij’ denken steeds naar voren komt als cruciale factor. Het is makkelijker ons in te leven in leden van onze in-groups (bijvoorbeeld onze familieleden en vrienden, leden van onze gemeenschap, mensen van dezelfde leeftijdsgroep, met een vergelijkbare religieuze of culturele achtergrond, huidskleur, taalgroep) dan in mensen van de out-groups: ‘de anderen’. Dit heeft een enorme impact en is zeer relevant voor het interculturele veld. Het betekent dat wanneer er zich een vergelijkbare situatie voordoet – een blinde die de straat probeert over te steken – ons brein totaal verschillend kan reageren, afhankelijk van de interpretatie van de persoon en de context. Wordt de blinde gezien als een buitenstaander of een insider, als een vreemdeling uit een ver buitenland, of een vreemde of verdachte groep, of juist als een vertrouwd persoon uit onze gemeenschap? Mensen kunnen zich vee gemakkelijker inleven in ‘wij’ dan in ‘zij’. Een ongemakkelijke waarheid.

Diepere vormen van begrip

Bewustwording van deze factoren die empathie sturen, betekent dat we niet gewoon kunnen zeggen: “Laten we ons meer inleven in anderen”. Dat is helaas te eenvoudig. Het betekent dat we twee keer moeten kijken hoe we bij het perspectief van de ander kunnen komen. Dat vereist niet alleen een intellectuele inspanning om mensen te begrijpen die anders zijn dan wij. Het vereist meer inspanning en gaat over hoe we ons persoonlijk verhouden tot de intenties, overtuigingen en emoties van anderen. Luisteren naar de ander en alert zijn op onze eigen biases, gedachten en vooroordelen – met name hoe we naar de in-group of out-group kijken – zijn hier de sleutel.

Een aandachtige benadering voor empathie

Kortom, empathie is een universele kracht die verbazingwekkend krachtig is, en in deze tijden extra hard nodig. Maar naarmate we de complexiteit van empathische reacties beter begrijpen – en nog meer in de interculturele en diversiteitscontext – wordt het duidelijk dat empathie het moeilijkst is, juist wanneer we het het hardst nodig hebben. Empathie tussen mensen met verschillende (culturele) achtergronden vereist mindfulness – het vermogen om ons bewust te zijn van onze eigen empathische reacties en een actief proces om ons te verbinden met mensen die op het eerste gezicht anders zijn dan wij. Dat is het complexe maar cruciale vermogen dat we nodig hebben, in het dagelijks leven én als interculturalisten, om bij te dragen aan een beter begrip tussen mensen.  

Wil je meer weten?

Doe mee aan de Masterclass Brain, Mind and Culture die Joseph Shaules en ik regelmatig organiseren.

Bronnen

Joseph Shaules (2020) Language, Culture and the Embodied Mind: A Developmental Model of Linguaculture Learning.

Jamil Zaki (2014) Empathy: a motivated account (in Psychological Bulletin 140)